آریتمی چیست؟

آریتمی قلبی چیست؟ راهنمای جامع انواع، علائم، علل و خطرات ریتم غیرطبیعی قلب

آریتمی قلبی (Cardiac Arrhythmia) به هرگونه انحراف از ریتم طبیعی و منظم ضربان قلب اطلاق می‌شود که ناشی از اختلال در سیستم الکتریکی پیچیده و دقیق قلب است. این حالت که به معنای واقعی کلمه “ریتم غیر طبیعی قلب” است، طیف وسیعی از شرایط را در بر می‌گیرد؛ از یک مکث یا تپش اضافی کاملاً بی‌خطر و موقتی که حتی ممکن است فرد متوجه آن نشود، تا اختلالات شدید و پایداری که می‌توانند عملکرد پمپاژ قلب را مختل کرده و عواقب تهدیدکننده حیاتی به همراه داشته باشند. قلب یک فرد سالم در حالت استراحت به طور متوسط بین ۵۰ تا ۱۰۰ بار در دقیقه می‌تپد. آریتمی می‌تواند باعث شود که ضربان قلب به شدت کند شود (برادیکاردی)، به طرز خطرناکی سریع شود (تاکیکاردی) و یا کاملاً نامنظم و آشوبناک گردد (فیبریلاسیون). درک این نکته ضروری است که آریتمی و ضربان قلب غیرطبیعی لزوماً مترادف نیستند؛ به عبارت دیگر، آریتمی می‌تواند در هر سه حالت ضربان قلب طبیعی، کند یا سریع رخ دهد و ماهیت اصلی آن، بی‌نظمی در الگوی الکتریکی قلب است، نه صرفاً سرعت آن. با توجه به شیوع بالای این عارضه و ارتباط مستقیم آن با بیماری‌های قلبی-عروقی، شناخت انواع آریتمی قلبی، علائم هشداردهنده و عوامل خطر آن، گام اول در پیشگیری و مدیریت صحیح این وضعیت بالقوه خطرناک است.

انواع اصلی آریتمی قلبی: از برادیکاردی تا فیبریلاسیون

آریتمی‌های قلبی بر اساس سرعت ضربان قلب و منشأ اختلال در قلب (حفره‌های بالایی یا دهلیزها، یا حفره‌های پایینی یا بطن‌ها) طبقه‌بندی می‌شوند. اختلالات ریتم قلب ممکن است در اثر دگرگونی در فرآیند شکل‌گیری پالس الکتریکی (در گره سینوسی-دهلیزی که پیس‌میکر طبیعی قلب است) یا در نحوه هدایت این پالس در سراسر بافت قلب ایجاد شوند. شناخت انواع اصلی این اختلالات برای درک بهتر ماهیت بیماری ضروری است:

برادیکاردی (Bradycardia): این نوع آریتمی زمانی رخ می‌دهد که ضربان قلب به طور مداوم بسیار آهسته و کمتر از ۶۰ ضربان در دقیقه باشد (در برخی ورزشکاران حرفه‌ای، ضربان قلب پایین‌تر ممکن است طبیعی باشد). برادیکاردی می‌تواند ناشی از مشکلات گره سینوسی یا بلوک قلبی (اختلال در مسیر هدایت الکتریکی) باشد و باعث شود خون کافی به مغز و سایر ارگان‌ها نرسد.
تاکیکاردی (Tachycardia): این حالت زمانی ایجاد می‌شود که ضربان قلب در حالت استراحت بسیار سریع و بیش از ۱۰۰ ضربان در دقیقه باشد. تاکیکاردی‌ها خود به انواع مختلفی مانند تاکیکاردی فوق بطنی (SVT) که از دهلیزها منشأ می‌گیرد و تاکیکاردی بطنی (VT) که از بطن‌ها شروع شده و بسیار خطرناک‌تر است، تقسیم می‌شوند.
ضربان‌های نامنظم (فیبریلاسیون و فلوتر): فیبریلاسیون دهلیزی (AFib) شایع‌ترین نوع آریتمی جدی است که در آن، دهلیزها به صورت سریع و نامنظم می‌لرزند (فیبریله می‌شوند) به جای آنکه به طور موثر منقبض شوند. این حالت خطر تشکیل لخته خون و سکته مغزی را به شدت افزایش می‌دهد. فلوتر دهلیزی نیز مشابه فیبریلاسیون است اما ریتم آن منظم‌تر است. فیبریلاسیون بطنی (VFib) یک وضعیت اورژانسی و کشنده است که در آن بطن‌ها به صورت آشوبناک می‌لرزند و پمپاژ خون متوقف می‌شود که منجر به ایست قلبی ناگهانی می‌گردد.
ضربان‌های زودرس (انقباضات زودرس): این‌ها ضربان‌های اضافی هستند که خارج از ریتم طبیعی قلب رخ می‌دهند و اغلب به صورت احساس “وقفه در ضربان” یا “تپش قوی” توسط فرد حس می‌شوند. انقباضات زودرس دهلیزی (PACs) و انقباضات زودرس بطنی (PVCs) شایع هستند و در اکثر افراد سالم نیز گاهی رخ می‌دهند، اما در صورت تکرار زیاد می‌توانند نشانه‌ای از یک مشکل زمینه‌ای باشند.

شایع‌ترین علائم و نشانه‌های آریتمی قلبی کدامند؟

یکی از چالش‌های اصلی در تشخیص آریتمی قلبی این است که این بیماری می‌تواند کاملاً “خاموش” باشد و هیچ علامت واضحی ایجاد نکند، به طوری که پزشک به طور اتفاقی طی یک معاینه روتین متوجه آن شود. با این حال، بسیاری از افراد علائمی را تجربه می‌کنند که می‌تواند از یک احساس ناراحتی خفیف تا یک وضعیت اورژانسی متغیر باشد. شایع‌ترین احساس مرتبط با آریتمی، “تپش قلب” (Palpitations) است؛ این اصطلاح برای توصیف آگاهی ناخوشایند از ضربان قلب خود به کار می‌رود که می‌تواند به صورت احساس ضربان بسیار سریع (تاکیکاردی)، ضربان بسیار آهسته (برادیکاردی)، احساس وقفه یا جا افتادن ضربان، یا ضربان‌های نامنظم و کوبنده در قفسه سینه، گلو یا گردن تجربه شود. درک این نکته مهم است که صرف تپش قلب همیشه به معنای وجود یک بیماری خطرناک نیست و می‌تواند ناشی از عوامل سبک زندگی مانند استرس، مصرف کافئین یا ورزش شدید نیز باشد. اما اگر این علائم با نشانه‌های جدی‌تری همراه شوند، باید به سرعت به دنبال مراقبت‌های پزشکی بود.

علائم خطرناک آریتمی که نیازمند توجه فوری هستند:

در حالی که تپش قلب به تنهایی ممکن است نگران‌کننده نباشد، ترکیب آن با علائم دیگر می‌تواند نشان‌دهنده یک آریتمی جدی باشد که بر توانایی قلب برای پمپاژ موثر خون تأثیر گذاشته است. این علائم هشداردهنده عبارتند از: ناراحتی، درد یا فشار در قفسه سینه (آنژین)، تنگی نفس شدید حتی در حالت استراحت، ضعف شدید یا خستگی مفرط و ناگهانی، تعریق سرد و غیرعادی، سبکی سر یا سرگیجه شدید، و مهم‌تر از همه، غش (سنکوب) یا حالتی نزدیک به آن. این علائم نشان می‌دهند که جریان خون به مغز و سایر اندام‌های حیاتی به دلیل ریتم نامنظم قلب کاهش یافته است و یک وضعیت اورژانسی پزشکی محسوب می‌شود. ثبت دقیق زمان وقوع، فرکانس، احساس همراه با علائم و فعالیتی که در آن لحظه انجام می‌دادید، می‌تواند به پزشک در تشخیص دقیق نوع آریتمی قلبی کمک شایانی کند.

عوامل ایجادکننده و زمینه‌ساز آریتمی قلبی چیست؟

سیستم الکتریکی قلب می‌تواند تحت تأثیر طیف گسترده‌ای از عوامل، از محرک‌های ساده سبک زندگی گرفته تا بیماری‌های ساختاری شدید قلبی، دچار اختلال شود. شناسایی و مدیریت این عوامل نقش کلیدی در پیشگیری و درمان آریتمی دارد. این عوامل به طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: محرک‌های سبک زندگی و شرایط پزشکی زمینه‌ای.

محرک‌های سبک زندگی و عاطفی:

در بسیاری از افراد، حملات تپش قلب یا آریتمی‌های خوش‌خیم توسط عوامل خارجی تحریک می‌شوند. استرس، اضطراب و ترس از شایع‌ترین محرک‌های عاطفی هستند که با افزایش سطح آدرنالین، ضربان قلب را سریع و گاهی نامنظم می‌کنند. مصرف بیش از حد کافئین از طریق قهوه، چای یا نوشیدنی‌های انرژی‌زا، نیکوتین موجود در محصولات تنباکو مانند سیگار و سیگار برگ، و مصرف الکل همگی می‌توانند سلول‌های الکتریکی قلب را تحریک کرده و باعث بروز آریتمی شوند. علاوه بر این، تمرین‌های ورزشی بسیار دشوار و شدید، کم‌آبی بدن، و کمبود خواب نیز می‌توانند تعادل الکترولیت‌های بدن را بر هم زده و زمینه را برای ریتم نامنظم قلب فراهم کنند. مصرف برخی داروها، از جمله داروهای سرماخوردگی بدون نسخه حاوی ضداحتقان‌ها، و برخی مواد مخدر نیز از دیگر عوامل محرک شناخته‌شده هستند.

شرایط پزشکی و بیماری‌های زمینه‌ای:

در موارد جدی‌تر، آریتمی قلبی یک علامت یا عارضه از یک بیماری زمینه‌ای است. هرگونه آسیب به ساختار قلب می‌تواند مسیرهای الکتریکی آن را مختل کند. شایع‌ترین این شرایط عبارتند از: بیماری عروق کرونر و گرفتگی عروق قلب (آترواسکلروز) که باعث کاهش خون‌رسانی به عضله قلب می‌شوند. سابقه حمله قلبی که منجر به ایجاد بافت اسکار در قلب می‌شود، می‌تواند مسیرهای الکتریکی را مسدود یا تغییر دهد. فشار خون بالا که باعث ضخیم شدن و بزرگ شدن عضله قلب می‌شود، نارسایی قلبی که در آن قلب ضعیف شده است، و کاردیومیوپاتی (بیماری عضله قلب) همگی از عوامل خطر اصلی برای انواع آریتمی هستند. بیماری‌های خارج از قلب نیز می‌توانند تأثیرگذار باشند؛ به عنوان مثال، پرکاری و کم‌کاری تیروئید، دیابت کنترل‌نشده، و آپنه خواب (وقفه تنفسی در خواب) که با کاهش سطح اکسیژن خون همراه است، همگی می‌توانند باعث تحریک و بروز ریتم غیرطبیعی قلب شوند. در نهایت، عوامل ژنتیکی و استعداد خانوادگی نیز در برخی انواع آریتمی نقش مهمی ایفا می‌کنند.

خطرات و عوارض جدی آریتمی قلبی درمان‌نشده

نادیده گرفتن علائم و عدم درمان آریتمی‌های پایدار و جدی می‌تواند منجر به عوارض شدیدی شود که کیفیت زندگی را به شدت تحت تأثیر قرار داده و حتی کشنده باشند. دو مورد از مهم‌ترین و خطرناک‌ترین عوارض آریتمی، سکته مغزی و نارسایی قلبی هستند. سکته مغزی: در فیبریلاسیون دهلیزی (AFib)، به دلیل لرزش و عدم انقباض موثر دهلیزها، خون در این حفره‌ها راکد مانده و مستعد تشکیل لخته می‌شود. اگر یکی از این لخته‌ها از دیواره قلب کنده شده و وارد جریان خون شود، می‌تواند به مغز رفته، یکی از شریان‌های آن را مسدود کرده و باعث سکته مغزی ایسکمیک شود. این نوع سکته می‌تواند منجر به آسیب دائمی مغز، ناتوانی شدید و حتی مرگ گردد و به همین دلیل است که بسیاری از بیماران مبتلا به AFib نیاز به مصرف داروهای رقیق‌کننده خون دارند. نارسایی قلبی: چه در حالت برادیکاردی (ضربان بسیار کند) و چه در تاکیکاردی (ضربان بسیار سریع) طولانی‌مدت، قلب نمی‌تواند خون را به طور موثر به بدن و ارگان‌های حیاتی پمپاژ کند. این پمپاژ ناکارآمد در طول زمان می‌تواند باعث ضعیف شدن و خستگی عضله قلب شده و به وضعیتی به نام نارسایی قلبی منجر شود. این عوارض جدی، از جمله افزایش خطر زوال عقل (دمانس) و ایست قلبی ناگهانی، بر اهمیت تشخیص به موقع و مدیریت صحیح آریتمی قلبی تأکید می‌کنند.

تشخیص و پیشگیری از آریتمی قلبی

تشخیص آریتمی قلبی با مراجعه به پزشک و شرح دقیق علائم آغاز می‌شود. پزشک با پرسش در مورد سابقه پزشکی، سبک زندگی (مصرف کافئین، الکل، سیگار) و سابقه خانوادگی، به ارزیابی اولیه می‌پردازد. معاینه فیزیکی شامل گوش دادن به صدای قلب، بررسی نبض برای ارزیابی ریتم و قدرت آن، و بررسی علائم نارسایی قلبی مانند تورم پاهاست. ابزار اصلی تشخیصی، الکتروکاردیوگرام (ECG یا نوار قلب) است که فعالیت الکتریکی قلب را ثبت می‌کند. از آنجایی که آریتمی ممکن است متناوب باشد، شاید نیاز به پایش طولانی‌مدت با دستگاه هولتر مانیتور (۲۴ تا ۴۸ ساعت) یا دستگاه‌های دیگر باشد. پیشگیری از آریتمی تا حد زیادی به مدیریت عوامل خطر آن بستگی دارد. پیروی از یک سبک زندگی سالم برای قلب، بهترین استراتژی پیشگیرانه است. این شامل پیروی از یک رژیم غذایی سالم با کاهش مصرف نمک و چربی‌های اشباع، ورزش منظم متناسب با توانایی فرد، حفظ وزن سالم، ترک سیگار، محدود کردن مصرف الکل و کافئین، و یادگیری تکنیک‌های کاهش استرس و اضطراب است. علاوه بر این، کنترل دقیق بیماری‌های زمینه‌ای مانند فشار خون بالا و کلسترول، نقشی حیاتی در جلوگیری از بروز یا پیشرفت آریتمی قلبی دارد.