آکنه و انواع آن

آکنه و انواع آن چیست؟ راهنمای جامع پاتوفیزیولوژی، علل و درمان

آکنه ولگاریس (Acne Vulgaris)، که در زبان عامیانه به آن جوش صورت و بدن می‌گویند، یکی از شایع‌ترین بیماری‌های پوستی در جهان است که تقریباً هر فردی، به‌ویژه در دوران نوجوانی و جوانی، آن را با شدت‌های متفاوت تجربه می‌کند. این عارضه پوستی زمانی رخ می‌دهد که واحدهای پیلوسباسه (Pilosebaceous units) – که از یک فولیکول مو و غدد چربی متصل به آن تشکیل شده‌اند – توسط ترکیبی از چربی اضافی (سبوم)، سلول‌های مرده پوست و باکتری‌ها مسدود می‌شوند. اگرچه آکنه به خودی خود یک تهدید برای سلامت سیستمیک بدن محسوب نمی‌شود و عموماً به پوست محدود است، اما تأثیر عمیق آن بر ظاهر فرد می‌تواند منجر به مشکلات روحی-روانی قابل توجهی از جمله کاهش اعتماد به نفس، اضطراب اجتماعی و حتی افسردگی شود. طبق آمار، بیش از ۸۵٪ از جمعیت در مقطعی از زندگی خود با آکنه دست و پنجه نرم می‌کنند و در ایالات متحده آمریکا به تنهایی، حدود ۶۰ میلیون نفر درگیر این عارضه هستند که از این میان، تا ۲۰ میلیون نفر ممکن است دچار عارضه جانبی دائمی آن، یعنی اسکار یا جای جوش شوند. با توجه به این شیوع گسترده، درک عمیق انواع آکنه، علل بروز آن و روش‌های درمانی موجود، برای مدیریت موثر این بیماری پوستی ضروری است.

پاتوفیزیولوژی آکنه: چهار ستون اصلی شکل‌گیری جوش

قبل از پرداختن به انواع مختلف آکنه، درک مکانیزم اصلی شکل‌گیری آن حیاتی است. پاتوفیزیولوژی آکنه بر چهار عامل کلیدی استوار است که به صورت یک چرخه معیوب عمل می‌کنند:

افزایش تولید سبوم (Seborrhea): تحت تأثیر هورمون‌های آندروژن (مانند تستوسترون) که در دوران بلوغ افزایش می‌یابند، غدد چربی (سباسه) بیش از حد فعال شده و مقدار زیادی چربی به نام سبوم تولید می‌کنند. این چربی اضافی، محیطی ایده‌آل برای رشد باکتری‌ها فراهم می‌کند.
کراتینیزاسیون غیرطبیعی فولیکول (Hyperkeratinization): سلول‌های پوستی دیواره داخلی فولیکول مو (کراتینوسیت‌ها) به جای ریزش طبیعی و منظم، به صورت چسبنده درآمده و به هم متصل می‌شوند. این توده سلولی همراه با سبوم، یک پلاک یا میکروکومدون (Microcomedone) را تشکیل داده و دهانه فولیکول را مسدود می‌کند.
کلونیزاسیون باکتریایی: باکتری بی‌هوازی به نام پروپیونی باکتریوم آکنس (Propionibacterium acnes) یا به تازگی کوتی‌باکتریوم آکنس (Cutibacterium acnes)، که به طور طبیعی روی پوست زندگی می‌کند، در محیط غنی از چربی و کم اکسیژنِ فولیکول مسدود شده، به سرعت تکثیر می‌یابد.
التهاب و پاسخ ایمنی: رشد بیش از حد باکتری P. acnes و تجزیه سبوم توسط آن، باعث تولید مواد محرک و اسیدهای چرب آزادی می‌شود که به دیواره فولیکول آسیب می‌رسانند. این امر سیستم ایمنی بدن را فعال کرده و منجر به هجوم گلبول‌های سفید به محل می‌شود که نتیجه آن قرمزی، تورم و ایجاد ضایعات التهابی مانند پاپول و پوسچول است. در موارد شدید، پارگی دیواره فولیکول منجر به نشت محتویات آن به بافت اطراف (درم) و ایجاد ضایعات عمیق‌تر مانند ندول و کیست می‌شود.

اسکار آکنه: عارضه دائمی جوش‌های شدید

یکی از نگران‌کننده‌ترین پیامدهای آکنه، به ویژه انواع التهابی و شدید آن، باقی ماندن جای زخم یا اسکار آکنه (Acne Scars) است. اسکار زمانی ایجاد می‌شود که التهاب عمیق به لایه درم پوست آسیب می‌رساند. بدن در تلاش برای ترمیم این آسیب، کلاژن تولید می‌کند. اگر تولید کلاژن بیش از حد باشد، اسکار برجسته (هایپرتروفیک) ایجاد می‌شود و اگر تولید کلاژن کافی نباشد، اسکار فرورفته (آتروفیک) شکل می‌گیرد که شایع‌ترین نوع اسکار آکنه است. اسکارهای آتروفیک خود به سه دسته تقسیم می‌شوند: Ice Pick (عمیق و باریک)، Boxcar (پهن با لبه‌های مشخص) و Rolling (پهن با ظاهری موج‌دار). از آنجایی که درمان اسکار آکنه بسیار دشوارتر و پرهزینه‌تر از درمان خود آکنه است، پیشگیری از طریق مدیریت صحیح و به موقع جوش‌ها و پرهیز از دستکاری آن‌ها اهمیت حیاتی دارد.

طبقه‌بندی جامع انواع آکنه: از کومدون تا کیست

آکنه بر اساس ظاهر ضایعات به دو دسته کلی غیرالتهابی و التهابی تقسیم می‌شود. شناخت دقیق هر نوع برای انتخاب روش درمانی مناسب ضروری است.

دسته اول: آکنه غیرالتهابی (کومدونال)

جوش سرسیاه (Open Comedone): این ضایعات زمانی ایجاد می‌شوند که پلاگین سبوم و سلول‌های مرده، دهانه فولیکول را مسدود می‌کند، اما سطح آن باز باقی می‌ماند. تماس محتویات پلاگین با هوا باعث اکسید شدن ملانین (رنگدانه پوست) و چربی‌ها شده و رنگ تیره یا سیاه مشخصی را ایجاد می‌کند. این سیاهی ناشی از کثیفی نیست.
جوش سرسفید (Closed Comedone): در این حالت، دهانه فولیکول توسط لایه نازکی از پوست پوشیده شده و محتویات آن در زیر سطح به دام افتاده است. این امر باعث ایجاد یک برجستگی کوچک به رنگ پوست یا سفیدرنگ می‌شود. جوش‌های سرسفید به دلیل بسته بودن دهانه، مستعد تبدیل شدن به ضایعات التهابی هستند.

دسته دوم: آکنه التهابی

پاپول (Papule): زمانی که دیواره فولیکول به دلیل فشار ناشی از تجمع مواد و فعالیت باکتریایی، دچار پارگی‌های میکروسکوپی شده و التهاب ایجاد می‌شود، پاپول شکل می‌گیرد. این ضایعات به صورت برجستگی‌های کوچک، قرمز، سفت و حساس به لمس ظاهر می‌شوند و فاقد چرک قابل مشاهده هستند.
پوسچول (Pustule): پوسچول‌ها شبیه به پاپول‌ها هستند اما یک مرحله پیشرفته‌تر از التهاب را نشان می‌دهند. در این ضایعات، حجم زیادی از گلبول‌های سفید (نوتروفیل‌ها) برای مبارزه با باکتری‌ها تجمع یافته و چرک (Pus) را تشکیل می‌دهند. پوسچول‌ها به صورت برجستگی‌های قرمز با یک مرکز مشخص سفید یا زرد رنگ دیده می‌شوند که عموماً به آنها “جوش چرکی” گفته می‌شود.
ندول (Nodule): ندول‌ها ضایعات التهابی بزرگ، سفت، عمیق و دردناکی هستند که در اثر پارگی کامل دیواره فولیکول و نشت محتویات آن به عمق لایه درم ایجاد می‌شوند. این ضایعات در عمق پوست قرار دارند و سطح مشخصی ندارند. تلاش برای تخلیه ندول‌ها در خانه می‌تواند منجر به تشدید التهاب و افزایش شدید ریسک اسکار شود. درمان ندول‌ها اغلب نیازمند مداخله پزشکی و داروهای سیستمیک است.
کیست (Cyst): کیست‌ها شدیدترین، عمیق‌ترین و دردناک‌ترین نوع ضایعات آکنه هستند. آنها شبیه به ندول‌ها بوده اما بزرگ‌تر، نرم‌تر و پر از چرک و خون هستند. کیست‌ها در اثر یک پاسخ التهابی شدید و عفونت عمیق در درم ایجاد می‌شوند و تقریباً همیشه پس از بهبودی، اسکار دائمی از خود به جای می‌گذارند. درمان آکنه کیستیک تقریباً همیشه نیازمند نظارت دقیق پزشک متخصص پوست است.

اشکال شدید و نادر آکنه

آکنه کونگلوباتا (Acne Conglobata): این یک فرم بسیار شدید و مزمن آکنه است که با ندول‌ها و کیست‌های متعدد و به‌هم‌پیوسته، آبسه‌های دردناک و فیستول‌های تخلیه‌کننده چرک مشخص می‌شود. این نوع آکنه عمدتاً در مردان جوان دیده می‌شود و می‌تواند به اسکارهای شدید و بدشکل منجر شود. ارتباط آن با سطوح بالای تستوسترون مطرح شده است.
آکنه فولمینانس (Acne Fulminans): این فرم نادر و حاد آکنه، در واقع یک واکنش سیستمیک شدید است که به طور ناگهانی با ظهور ضایعات التهابی زخمی و دردناک بر روی سینه و پشت همراه با علائم عمومی مانند تب، درد مفاصل، کاهش وزن و بزرگ شدن کبد و طحال ظاهر می‌شود. این بیماری یک اورژانس پزشکی محسوب می‌شود.
فولیکولیت گرم منفی (Gram-Negative Folliculitis): این عارضه که می‌تواند شبیه آکنه شدید باشد، در واقع یک عفونت ثانویه باکتریایی است که گاهی در بیمارانی که برای مدت طولانی تحت درمان با آنتی‌بیوتیک‌های خوراکی برای آکنه بوده‌اند، رخ می‌دهد. باکتری‌های گرم منفی (مانند کلبسیلا، اشریشیا کلی) که به آنتی‌بیوتیک‌های معمول مقاوم هستند، جایگزین فلور طبیعی پوست شده و پوسچول‌ها و ندول‌های جدیدی ایجاد می‌کنند.
آکنه مکانیکا (Acne Mechanica): این نوع آکنه ناشی از عوامل فیزیکی است. اصطکاک، فشار، کشش و گرمای مکرر ناشی از لباس‌های تنگ، کلاه، بند کوله‌پشتی یا تجهیزات ورزشی می‌تواند با مسدود کردن فولیکول‌ها و تشدید التهاب، باعث ایجاد جوش در نواحی درگیر شود. این نوع آکنه در ورزشکاران، سربازان و دانش‌آموزان شایع است.

عوامل موثر در ایجاد و تشدید آکنه

اگرچه مکانیزم اصلی آکنه مشخص است، اما عوامل متعددی می‌توانند این فرآیند را آغاز کرده یا آن را تشدید کنند:

عوامل ژنتیکی و ارثی: استعداد ابتلا به آکنه، به ویژه انواع شدید آن، به شدت تحت تأثیر ژنتیک است. اگر والدین شما در جوانی آکنه شدید داشته‌اند، احتمال اینکه شما نیز درگیر آن شوید، بسیار بیشتر است. ژن‌ها می‌توانند بر اندازه غدد چربی، میزان پاسخ‌دهی به هورمون‌ها و شدت واکنش التهابی پوست تأثیر بگذارند.
تغییرات هورمونی: هورمون‌های آندروژن کلیدی‌ترین محرک آکنه هستند. به همین دلیل است که آکنه در دوران بلوغ (در هر دو جنس)، قبل از قاعدگی، در دوران بارداری و در شرایطی مانند سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) در زنان، شعله‌ور می‌شود.
استرس: استرس روانی به طور مستقیم باعث آکنه نمی‌شود، اما یک تشدیدکننده قوی است. در شرایط استرس، بدن هورمون کورتیزول و آندروژن‌های آدرنال را آزاد می‌کند که می‌توانند تولید سبوم را افزایش داده و التهاب را بدتر کنند.
داروهای خاص: برخی داروها می‌توانند باعث ایجاد یا تشدید آکنه شوند. این داروها شامل کورتیکواستروئیدها (خوراکی یا موضعی)، داروهای حاوی آندروژن (مانند تستوسترون)، لیتیوم (که در روانپزشکی استفاده می‌شود) و برخی داروهای ضد صرع هستند.
رژیم غذایی: برای دهه‌ها ارتباط بین رژیم غذایی و آکنه بحث‌برانگیز بود، اما تحقیقات جدید شواهد قوی‌تری را نشان می‌دهند. به نظر می‌رسد رژیم‌های غذایی با شاخص گلیسمی بالا (سرشار از قندهای ساده و کربوهیدرات‌های تصفیه‌شده مانند نان سفید، نوشابه و شیرینی‌جات) و مصرف برخی محصولات لبنی (به‌ویژه شیر کم‌چرب) می‌توانند با افزایش سطح انسولین و فاکتور رشد شبه‌انسولین-۱ (IGF-1)، تولید سبوم و التهاب را تحریک کرده و آکنه را تشدید کنند. برخلاف تصور عمومی، چربی‌های غذایی یا شکلات به خودی خود عامل اصلی نیستند، بلکه قند موجود در آنهاست که مشکل‌ساز است.
لوازم آرایشی و بهداشتی نامناسب: استفاده از محصولات آرایشی، کرم‌ها و ضدآفتاب‌های چرب و کومدوژنیک (Comedogenic) می‌تواند منافذ پوست را مسدود کرده و باعث ایجاد جوش شود. بسیار مهم است که از محصولات با برچسب “Non-Comedogenic” (غیر کومدون‌زا) یا “Oil-Free” (فاقد چربی) استفاده شود.
مکمل‌های بدنسازی: برخی پودرها و مکمل‌های بدنسازی، به ویژه آنهایی که حاوی پروتئین وی (Whey Protein) هستند، می‌توانند سطح IGF-1 را افزایش داده و آکنه را در افراد مستعد تشدید کنند. همچنین، استفاده غیرقانونی از استروئیدهای آنابولیک برای عضله‌سازی، یکی از دلایل اصلی آکنه شدید و کیستیک در ورزشکاران است.
استعمال دخانیات: تحقیقات نشان می‌دهد که سیگار کشیدن می‌تواند با ایجاد استرس اکسیداتیو و تغییر در ترکیب سبوم پوست، به تشدید آکنه، به‌ویژه در بزرگسالان (به خصوص زنان) کمک کند و همچنین روند بهبودی زخم را مختل کرده و ریسک اسکار را افزایش دهد.

یک فرد در حال لمس جوش صورت خود که نشانه ای از تشدید آکنه است

راهکارهای پیشگیری و مدیریت آکنه

پیشگیری و کنترل آکنه نیازمند یک رویکرد چندجانبه و مداوم است. رعایت نکات زیر می‌تواند به طور قابل توجهی به بهبود وضعیت پوست کمک کند:

رعایت بهداشت پوست به روش صحیح: صورت خود را دو بار در روز (صبح و شب) با یک شوینده ملایم و غیرصابونی و آب ولرم بشویید. شستشوی بیش از حد یا استفاده از اسکراب‌های خشن می‌تواند سد دفاعی پوست را تخریب کرده و التهاب را بدتر کند.
استفاده از محصولات غیرکومدوژنیک: در انتخاب تمام محصولات پوستی، از مرطوب‌کننده و ضدآفتاب گرفته تا لوازم آرایش، دقت کنید که برچسب “Non-Comedogenic” داشته باشند.
هرگز با آرایش نخوابید: باقی ماندن آرایش در طول شب منافذ را مسدود می‌کند. همیشه قبل از خواب پوست خود را به طور کامل پاکسازی کنید. استفاده از تکنیک پاکسازی دو مرحله‌ای (ابتدا با یک پاک‌کننده روغنی یا میسلار واتر و سپس با شوینده) برای حذف کامل ضدآفتاب و آرایش‌های سنگین توصیه می‌شود.
از دستکاری جوش‌ها خودداری کنید: فشار دادن و تخلیه جوش‌ها، به ویژه انواع التهابی، باکتری و التهاب را به لایه‌های عمیق‌تر پوست منتقل کرده و خطر ایجاد عفونت ثانویه، هایپرپیگمانتاسیون (لک) و اسکار دائمی را به شدت افزایش می‌دهد.
مدیریت رژیم غذایی: سعی کنید مصرف مواد غذایی با شاخص گلیسمی بالا و لبنیات را محدود کرده و رژیم غذایی خود را بر پایه میوه‌ها، سبزیجات، غلات کامل و پروتئین‌های کم‌چرب بنا کنید.
محافظت در برابر آفتاب: اگرچه نور خورشید ممکن است به طور موقت التهاب را کاهش دهد، اما در درازمدت با ضخیم کردن لایه سطحی پوست و آسیب رساندن به آن، می‌تواند باعث تشدید آکنه و ایجاد لک‌های پس از التهاب (PIH) شود. همیشه از ضدآفتاب فاقد چربی با SPF حداقل ۳۰ استفاده کنید.
شستشوی منظم وسایل در تماس با صورت: روبالشی، حوله، براش‌های آرایشی و تلفن همراه خود را به طور منظم تمیز کنید تا از انتقال چربی و باکتری به پوست جلوگیری شود.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

اگر آکنه شما با محصولات بدون نسخه (OTC) بهبود نمی‌یابد، یا اگر دچار ضایعات التهابی شدید، ندولار یا کیستیک هستید، مراجعه به پزشک متخصص پوست ضروری است. پزشک می‌تواند با ارزیابی دقیق نوع و شدت آکنه، درمان‌های موضعی یا خوراکی قوی‌تری مانند رتینوئیدها، آنتی‌بیوتیک‌ها، داروهای هورمونی (برای زنان) و در موارد بسیار شدید، ایزوترتینوئین (آکوتان) را تجویز کند. درمان زودهنگام و موثر، بهترین راه برای جلوگیری از عوارض دائمی آکنه مانند اسکار است.

References

Zaenglein, A. L., Pathy, A. L., Schlosser, B. J., Alikhan, A., Baldwin, H. E., Berson, D. S., … & Bhushan, R. (2016). Guidelines of care for the management of acne vulgaris. Journal of the American Academy of Dermatology, 74(5), 945-973.

Thiboutot, D., Gollnick, H., Bettoli, V., Dréno, B., Kang, S., Leyden, J. J., … & Zaumseil, R. P. (2009). New insights into the management of acne: an update from the Global Alliance to Improve Outcomes in Acne group. Journal of the American Academy of Dermatology, 60(5), S1-S50.