دیابت چیست؟
بیماری دیابت که در زبان فارسی با نام «بیماری قند» نیز شناخته می‌شود، یکی از شایع‌ترین و پیچیده‌ترین بیماری‌های متابولیک در سراسر جهان است که زندگی صدها میلیون نفر را تحت تأثیر قرار داده است. برای درک عمیق این بیماری، باید به سراغ یکی از ارگان‌های حیاتی بدن، یعنی پانکراس (لوزالمعده) برویم. پانکراس، عضوی که در پشت معده جای گرفته است، وظیفه تولید هورمونی به نام انسولین را بر عهده دارد. انسولین کلید اصلی مدیریت انرژی در بدن است؛ این هورمون به سلول‌ها اجازه می‌دهد تا قند (گلوکز) و چربی حاصل از غذایی که مصرف می‌کنیم را جذب کرده و آن را به عنوان منبع انرژی مصرف یا برای استفاده‌های بعدی ذخیره کنند. بیماری مزمن دیابت زمانی پدیدار می‌شود که این سیستم هوشمند و دقیق دچار اختلال گردد. این اختلال می‌تواند به سه شکل اصلی بروز کند که هر کدام منجر به افزایش خطرناک سطح گلوکز در خون می‌شود:
- عدم تولید انسولین: در این حالت، پانکراس به طور کامل یا تقریباً کامل، تولید انسولین را متوقف می‌کند. این وضعیت معمولاً به دلیل حمله سیستم ایمنی بدن به سلول‌های تولیدکننده انسولین در پانکراس رخ می‌دهد و مشخصه اصلی دیابت نوع ۱ است.
- تولید ناکافی انسولین: در این سناریو، پانکراس همچنان انسولین تولید می‌کند، اما مقدار آن برای مدیریت سطح گلوکز خون کافی نیست. با گذشت زمان و افزایش نیاز بدن، پانکراس ممکن است فرسوده شده و توانایی خود را برای تولید مقادیر لازم از دست بدهد.
- مقاومت به انسولین: این شایع‌ترین علت بروز دیابت نوع ۲ است. در این وضعیت، پانکراس به میزان کافی و حتی بیش از حد انسولین تولید می‌کند، اما سلول‌های بدن (به‌ویژه در عضلات، کبد و بافت چربی) به درستی به سیگنال‌های انسولین پاسخ نمی‌دهند و در برابر آن مقاومت نشان می‌دهند. در نتیجه، گلوکز نمی‌تواند به راحتی وارد سلول‌ها شود و در جریان خون انباشته می‌گردد.
دیابت یک بیماری مادام‌العمر و پیشرونده محسوب می‌شود که اگرچه در حال حاضر درمان قطعی برای ریشه‌کن کردن آن وجود ندارد، اما با مدیریت صحیح و مستمر کاملاً قابل کنترل است. موضوع نگران‌کننده این است که بخش قابل توجهی از مبتلایان، حدود یک سوم آنها، از بیماری خود بی‌اطلاع هستند و در سکوت کامل، عوارض جبران‌ناپذیر آن در بدنشان در حال شکل‌گیری است. از این رو، کنترل و مدیریت فعالانه بیماری برای افراد مبتلا، نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت برای حفظ سلامتی، جلوگیری از عوارض حاد و مزمن مانند حمله قلبی و داشتن یک زندگی با کیفیت است.
آمار جهانی این بیماری به شدت هشداردهنده است. بیش از ۴۲۵ میلیون نفر در سراسر جهان با دیابت زندگی می‌کنند و پیش‌بینی‌ها حاکی از افزایش چشمگیر این آمار در دهه‌های آینده است. بخش عمده این آمار جهانی به دیابت نوع ۲ اختصاص دارد؛ نوعی از بیماری که ارتباط تنگاتنگی با سبک زندگی مدرن دارد و خوشبختانه با اقداماتی همچون افزایش فعالیت بدنی منظم، پیروی از یک رژیم غذایی سالم و مدیریت وزن، به طور مؤثری قابل پیشگیری و کنترل است. قاره آسیا به عنوان پرجمعیت‌ترین قاره جهان، به کانون بحران دیابت تبدیل شده و میزبان بیش از ۲۳۰ میلیون فرد مبتلا است. روند نگران‌کننده شهرنشینی، کاهش تحرک فیزیکی، و سازگاری سریع با الگوهای غذایی غربی (سرشار از غذاهای فرآوری‌شده، قند و چربی‌های ناسالم) در جوامع آسیایی، زنگ خطر را به صدا درآورده است. کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که اگر این روند ادامه یابد، تعداد افراد مبتلا به دیابت در آسیا تا سال ۲۰۴۰ میلادی از مرز ۳۵۵ میلیون نفر نیز فراتر خواهد رفت که بار اقتصادی و اجتماعی سنگینی را بر سیستم‌های بهداشتی و خانواده‌ها تحمیل خواهد کرد.
بیماری دیابت چه اثری بر روی بدن می‌گذارد؟
زمانی که فردی به دیابت مبتلا می‌شود، تعادل ظریف و حیاتی سطح گلوکز خون در بدن او از بین می‌رود. گلوکز، که شکل ساده‌شده قند حاصل از تجزیه مواد غذایی است، سوخت اصلی و منبع انرژی برای تمام سلول‌های بدن، از سلول‌های مغزی گرفته تا عضلات، محسوب می‌شود. در یک بدن سالم، سطح گلوکز خون پس از صرف غذا به طور طبیعی بالا می‌رود و سپس با ترشح انسولین، به سرعت به محدوده طبیعی و ایمن خود بازمی‌گردد. اما در فرد مبتلا به دیابت، این مکانیسم کنترلی مختل شده و گلوکز برای مدت طولانی در سطوح بالا در خون باقی می‌ماند (وضعیتی به نام هایپرگلیسمی). این قند اضافی در خون مانند یک سم آهسته و تدریجی عمل می‌کند. در کوتاه‌مدت، ممکن است باعث علائمی مانند تشنگی شدید، تکرر ادرار و خستگی شود، اما اثرات مخرب واقعی آن در بلندمدت آشکار می‌گردد. هایپرگلیسمی مزمن به دیواره‌های ظریف رگ‌های خونی در سراسر بدن آسیب می‌رساند و منجر به زنجیره‌ای از عوارض جدی در ارگان‌های حیاتی مانند قلب، کلیه‌ها، چشم‌ها و اعصاب می‌شود.
برای درک بهتر این فرآیند، باید بدانیم که بدن برای انجام هر فعالیتی، از فکر کردن گرفته تا راه رفتن، نیازمند تبدیل گلوکز دریافتی از غذا به انرژی قابل استفاده در سطح سلولی است. هورمون انسولین به عنوان “کلید” عمل می‌کند که قفل کانال‌های ورودی سلول‌ها را باز کرده و به گلوکز اجازه ورود می‌دهد. در غیاب انسولین یا در صورت مقاومت سلول‌ها به آن، این کلید یا وجود ندارد یا کار نمی‌کند. در نتیجه، سلول‌ها “گرسنه” می‌مانند در حالی که خون سرشار از سوخت (گلوکز) است. این پارادوکس متابولیک، یعنی گرسنگی سلولی در میان وفور انرژی، اساس مشکلات ناشی از دیابت است و بدن را مجبور به استفاده از منابع انرژی جایگزین مانند چربی‌ها و پروتئین‌ها می‌کند که خود منجر به تولید مواد جانبی مضر و تشدید مشکلات متابولیک می‌شود.
چرا امروزه شیوع دیابت زیاد شده است؟
افزایش انفجاری شیوع دیابت در دهه‌های اخیر یک پدیده جهانی است که نمی‌توان آن را به یک عامل واحد نسبت داد. این افزایش در تمام انواع اصلی دیابت مشاهده می‌شود و ترکیبی از تغییرات گسترده در سبک زندگی، عوامل محیطی و استعداد ژنتیکی، این اپیدمی خاموش را شعله‌ور کرده است.
- دیابت نوع ۱: اگرچه دیابت نوع ۱ یک بیماری خودایمنی با ریشه‌های ژنتیکی قوی است، اما شیوع آن نیز در سطح جهانی در حال افزایش است. حدود ۱۰ درصد از کل جمعیت مبتلایان به دیابت را افراد مبتلا به نوع ۱ تشکیل می‌دهند. دانشمندان هنوز دلیل قطعی این افزایش را نمی‌دانند، اما تئوری‌هایی مبنی بر نقش عوامل محیطی مانند عفونت‌های ویروسی خاص یا تغییرات در میکروبیوم روده به عنوان محرک‌های احتمالی برای فعال کردن واکنش خودایمنی در افراد مستعد ژنتیکی، در دست بررسی است.
- دیابت نوع ۲: این نوع از دیابت، که حدود ۸۵ تا ۹۰ درصد از کل موارد را تشکیل می‌دهد، قهرمان اصلی این اپیدمی جهانی است و شیوع آن با سرعت نگران‌کننده‌ای در حال افزایش است. دلایل این افزایش کاملاً واضح و مستقیماً با سبک زندگی مدرن مرتبط است:
- اپیدمی چاقی: افزایش وزن و چاقی، به ویژه چاقی شکمی، قوی‌ترین عامل خطر برای توسعه مقاومت به انسولین و دیابت نوع ۲ است.
- کم‌تحرکی: زندگی‌های بی‌تحرک پشت میز، استفاده از وسایل حمل و نقل و کاهش فعالیت‌های فیزیکی روزمره، حساسیت بدن به انسولین را کاهش می‌دهد.
- الگوهای غذایی ناسالم: مصرف بیش از حد نوشیدنی‌های شیرین، غذاهای فرآوری‌شده، کربوهیدرات‌های تصفیه‌شده و چربی‌های ناسالم، بدن را به سمت التهاب مزمن و اختلالات متابولیکی سوق می‌دهد.
- دیابت بارداری (Gestational Diabetes): شیوع دیابت بارداری نیز همگام با افزایش سن بارداری و افزایش نرخ چاقی در زنان در سنین باروری، رو به افزایش است. این وضعیت نه تنها خطراتی را برای مادر و جنین در دوران بارداری به همراه دارد، بلکه خطر ابتلای مادر به دیابت نوع ۲ را در آینده به شدت افزایش می‌دهد.
انواع بیماری دیابت
انجمن دیابت آمریکا (ADA) به عنوان یکی از معتبرترین مراجع جهانی در این زمینه، دیابت را بر اساس علت و پاتوفیزیولوژی آن به چهار گروه اصلی طبقه‌بندی می‌کند. درک تفاوت‌های اساسی بین این انواع برای تشخیص صحیح، انتخاب رویکرد درمانی مناسب و پیشگیری از عوارض، حیاتی است. هر یک از این گروه‌ها دارای عوامل خطر، مکانیسم‌های بیماری‌زایی و روش‌های مدیریتی متفاوتی هستند.
دیابت نوع ۱
دیابت نوع ۱ یک بیماری خودایمنی مزمن است که در آن، سیستم ایمنی بدن به اشتباه به سلول‌های بتای پانکراس، یعنی سلول‌هایی که وظیفه تولید انسولین را بر عهده دارند، حمله کرده و آنها را از بین می‌برد. این تخریب، که می‌تواند طی ماه‌ها یا سال‌ها رخ دهد، در نهایت منجر به کمبود مطلق انسولین در بدن می‌شود. بدون انسولین، گلوکز نمی‌تواند وارد سلول‌ها شود و سطح قند خون به شدت بالا می‌رود. به همین دلیل، افراد مبتلا به دیابت نوع ۱ برای زنده ماندن و کنترل قند خون خود، به طور مادام‌العمر به تزریق روزانه انسولین یا استفاده از پمپ انسولین وابسته هستند. دیابت نوع ۱ یک اختلال خودایمنی است؛ به این معنی که سیستم دفاعی بدن که باید از ما در برابر عوامل بیگانه مانند باکتری‌ها و ویروس‌ها محافظت کند، سلول‌های خودی را به عنوان دشمن شناسایی و نابود می‌کند. اگرچه دیابت نوع ۱ اغلب به عنوان “دیابت نوجوانان” شناخته می‌شود زیرا معمولاً در افراد کمتر از ۲۰ سال تشخیص داده می‌شود، اما حقیقت این است که این بیماری می‌تواند در هر سنی، حتی در بزرگسالی، بروز کند.
دیابت نوع ۲
دیابت نوع ۲ شایع‌ترین شکل دیابت است و بیش از ۹۰ درصد موارد را شامل می‌شود. برخلاف نوع ۱ که با کمبود مطلق انسولین مشخص می‌شود، دیابت نوع ۲ یک طیف از اختلالات است که با دو نقص اصلی همراه است: مقاومت به انسولین و نقص نسبی در ترشح انسولین. این بیماری معمولاً با یک پیش‌زمینه طولانی از مقاومت به انسولین آغاز می‌شود؛ وضعیتی که در آن سلول‌های بدن به انسولین پاسخ مناسبی نمی‌دهند. برای جبران این مقاومت، پانکراس مجبور به تولید مقادیر بیشتری انسولین می‌شود (هایپرانسولینمی). تا زمانی که پانکراس بتواند این نیاز افزایش‌یافته را تأمین کند، سطح قند خون ممکن است در محدوده طبیعی باقی بماند. اما با گذشت زمان، سلول‌های بتا فرسوده شده و توانایی خود را برای تولید انسولین کافی از دست می‌دهند. در این مرحله، سطح قند خون شروع به افزایش می‌کند و دیابت نوع ۲ تشخیص داده می‌شود. عوامل خطر اصلی برای این نوع بیماری به شدت با سبک زندگی و ژنتیک مرتبط هستند. چاقی، کم‌تحرکی، سابقه خانوادگی دیابت، سن بالا (معمولاً بالای ۳۰ تا ۴۵ سال) و برخی نژادها، نقش بسیار مهمی در ابتلا به این بیماری دارند.
علائم بیماری دیابت
دیابت می‌تواند با مجموعه‌ای از علائم و نشانه‌های کلاسیک خود را نشان دهد که شناخت آنها برای تشخیص زودهنگام و شروع به موقع درمان، بسیار حیاتی است. این علائم نتیجه مستقیم ناتوانی بدن در استفاده از گلوکز و تلاش آن برای دفع قند اضافی از طریق ادرار است. علائم مشترک در بین انواع مختلف دیابت شامل موارد زیر است:
- افزایش احساس تشنگی (پلی‌دیپسی): به دلیل دفع زیاد آب از طریق ادرار، بدن دچار کم‌آبی شده و فرد احساس تشنگی مداوم می‌کند.
- تکرر ادرار (پلی‌اوریا): وقتی قند خون بالا می‌رود، کلیه‌ها برای دفع گلوکز اضافی، آب بیشتری را از خون فیلتر می‌کنند که منجر به افزایش حجم و تکرر ادرار، به‌ویژه در شب، می‌شود.
- افزایش احساس گرسنگی (پلی‌فاژی): با وجود سطح بالای قند در خون، سلول‌ها به دلیل کمبود انسولین یا مقاومت به آن، نمی‌توانند گلوکز را دریافت کنند و “گرسنه” می‌مانند. این گرسنگی سلولی به مغز سیگنال گرسنگی مداوم ارسال می‌کند.
- کاهش وزن غیرقابل‌توجیه: این علامت به‌ویژه در دیابت نوع ۱ شایع‌تر است. از آنجایی که بدن نمی‌تواند از گلوکز برای انرژی استفاده کند، شروع به شکستن ذخایر چربی و پروتئین عضلات می‌کند که منجر به کاهش وزن سریع می‌شود.
- خستگی و ضعف غیرقابل‌توجیه: کمبود انرژی در سطح سلولی باعث احساس خستگی مزمن، ضعف و بی‌حالی می‌شود.
- تاری دید: قند خون بالا می‌تواند باعث تورم عدسی چشم و تغییر در شکل آن شود که منجر به تاری دید موقت می‌گردد. اگر قند خون کنترل نشود، این وضعیت می‌تواند به آسیب دائمی شبکیه (رتینوپاتی دیابتی) منجر شود.
- خشکی دهان: کم‌آبی عمومی بدن منجر به کاهش تولید بزاق و احساس خشکی در دهان می‌شود.
- سردرد: نوسانات قند خون و کم‌آبی می‌تواند باعث سردرد شود.
- زخم‌هایی که به کندی بهبود می‌یابند: قند خون بالا عملکرد سیستم ایمنی را مختل کرده و به گردش خون آسیب می‌رساند، که این امر روند ترمیم زخم‌ها را کند می‌کند و خطر عفونت را افزایش می‌دهد.
علائم دیابت در زنان:
علاوه بر علائم عمومی، زنان مبتلا به دیابت ممکن است به دلیل تأثیر قند خون بالا بر سیستم ایمنی و محیط واژن، علائم خاصی را تجربه کنند:
- عفونت‌های قارچی مکرر واژن (کاندیدیازیس): محیط سرشار از قند، شرایط را برای رشد قارچ‌ها ایده‌آل می‌کند.
- عفونت‌های مکرر دستگاه ادراری (UTIs).
- خشکی واژن و کاهش میل جنسی.
- پوست خشک و خارش‌دار.
- سندروم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) که خود با مقاومت به انسولین مرتبط است.
علائم در مردان:
مردان مبتلا به دیابت نیز علاوه بر علائم کلی، ممکن است با مشکلات خاصی مواجه شوند که عمدتاً ناشی از آسیب به اعصاب و عروق خونی است:
- اختلال نعوظ (ED): این یکی از عوارض شایع و زودهنگام دیابت در مردان است که به دلیل آسیب به عروق و اعصاب کنترل‌کننده نعوظ رخ می‌دهد.
- کاهش میل جنسی.
- کاهش قدرت عضلانی (سارکوپنی): دیابت کنترل‌نشده می‌تواند روند از دست دادن توده عضلانی را تسریع کند.
- عفونت‌های قارچی ناحیه تناسلی (بالانیت).
نقش انسولین در بیماری دیابت
برای درک کامل و عمیق اهمیت انسولین در دیابت، باید سفری به درون بدن داشته باشیم و ببینیم بدن چگونه از غذا برای تأمین انرژی مورد نیاز خود استفاده می‌کند. بدن انسان از تریلیون‌ها سلول ساخته شده است که هر کدام برای زنده ماندن و انجام وظایف تخصصی خود به یک منبع انرژی ثابت و قابل دسترس نیاز دارند. هنگامی که ما غذا می‌خوریم یا نوشیدنی مصرف می‌کنیم، کربوهیدرات‌های موجود در آن در دستگاه گوارش به قند ساده‌ای به نام «گلوکز» تجزیه می‌شوند. سپس این گلوکز از دیواره روده جذب شده و وارد جریان خون می‌شود تا به تمام سلول‌های بدن، از مغز و قلب گرفته تا کوچکترین سلول‌های پوستی، منتقل گردد. در آنجا، گلوکز یا بلافاصله برای تأمین انرژی مورد نیاز برای فعالیت‌های روزمره مصرف می‌شود یا به صورت گلیکوژن در کبد و عضلات برای استفاده‌های بعدی ذخیره می‌گردد.
تنظیم دقیق و لحظه‌ای میزان گلوکز در جریان خون، توسط هورمونی به نام انسولین که توسط سلول‌های بتای پانکراس تولید می‌شود، صورت می‌گیرد. پانکراس در حالت عادی و بین وعده‌های غذایی، مقدار کمی انسولین پایه (Basal Insulin) ترشح می‌کند تا سطح قند خون را ثابت نگه دارد. پس از صرف غذا و زمانی که سطح گلوکز خون به میزان مشخصی بالا می‌رود، پانکراس با دریافت این سیگنال، به سرعت مقدار بیشتری انسولین (Bolus Insulin) ترشح می‌کند. این موج انسولین به گلوکز کمک می‌کند تا به سرعت از جریان خون خارج شده و وارد سلول‌ها شود. در نتیجه این فرآیند، سطح گلوکز خون به محدوده طبیعی خود بازمی‌گردد و از اثرات سمی قند بالا جلوگیری می‌شود. در بیماری دیابت، این چرخه هوشمندانه به کلی مختل می‌شود و انسولین یا وجود ندارد یا نمی‌تواند وظیفه خود را به درستی انجام دهد که منجر به تمام علائم و عوارض شناخته‌شده این بیماری می‌گردد.
