موفقیت گروه داروسازی سنتی دانشگاه علوم پزشکی مشهد در تولید داروهای گیاهی
رنسانس داروسازی سنتی در ایران: دستاوردهای نوین دانشگاه علوم پزشکی مشهد در تولید داروهای گیاهی و احیای میراث علمی
در دهه‌های اخیر، شاهد یک بازگشت شکوهمند و علمی به گنجینه‌های غنی طب سنتی و داروسازی ایرانی بوده‌ایم؛ حرکتی که دیگر نه بر پایه تجربیات صرف، بلکه بر ستون‌های محکم تحقیقات علمی، مطالعات بالینی و فناوری‌های نوین داروسازی استوار است. در قلب این رنسانس علمی، گروه داروسازی سنتی دانشگاه علوم پزشکی مشهد به عنوان یکی از پیشگامان اصلی، نقشی بی‌بدیل ایفا کرده است. این مرکز علمی با بهره‌گیری از دانش عمیق اعضای هیئت علمی خود و با تلفیق آموزه‌های حکیمان بزرگ ایرانی مانند ابن سینا و رازی با متدولوژی‌های پژوهشی مدرن، موفقیت‌های چشمگیری در زمینه فرمولاسیون و تولید داروهای نوآورانه بر پایه گیاهان دارویی کسب کرده است. این دستاوردها، که طیف وسیعی از بیماری‌ها از سندرم متابولیک گرفته تا مشکلات پوستی و اختلالات اعصاب را پوشش می‌دهند، نه تنها افق‌های جدیدی را در درمان بیماری‌ها گشوده‌اند، بلکه گامی بلند در جهت مستندسازی، احیا و کاربردی‌سازی میراث گران‌بهای طب ایرانی در نظام سلامت مدرن به شمار می‌روند. گزارش اخیر این گروه، تصویری واضح از یک تلاش منسجم برای تبدیل دانش سنتی به محصولات دارویی موثر، ایمن و استاندارد ارائه می‌دهد که پتانسیل پاسخگویی به بسیاری از نیازهای درمانی جامعه امروز را داراست.
از لابراتوار تا داروخانه: فرمولاسیون‌های دارویی گیاهی نوین برآمده از دل تحقیقات
یکی از برجسته‌ترین جنبه‌های فعالیت گروه داروسازی سنتی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، تمرکز بر تبدیل دانش مکتوب در کتب مرجع به محصولات دارویی ملموس و قابل استفاده برای بیماران است. این فرآیند پیچیده، شامل مراحل متعددی از شناسایی گیاه موثر، استخراج ماده موثره، استانداردسازی عصاره، طراحی فرمولاسیون مناسب (شربت، کپسول، پماد و…) و در نهایت، انجام مطالعات بالینی برای ارزیابی اثربخشی و ایمنی است. دکتر احمد امامی، مدیر این گروه، به مجموعه‌ای از این فرمولاسیون‌های موفق اشاره کرده است که هر یک نشان‌دهنده عمق تحقیقات و تنوع حوزه‌های درمانی مورد توجه است. برای مثال، تهیه فرمولاسیون شربت خوراکی از میوه عناب (Ziziphus jujuba) بر اساس متون داروسازی سنتی ایران، نمونه‌ای عالی از احیای یک داروی کهن برای کاربردهای مدرن است. عناب در طب سنتی ایران به عنوان آرام‌بخش، خلط‌آور و تصفیه‌کننده خون شناخته می‌شود و تبدیل آن به یک شربت استاندارد، مصرف آن را برای بیماران تسهیل کرده و دوزبندی دقیقی را امکان‌پذیر می‌سازد. در حوزه درماتولوژی و زیبایی، تولید فرآورده موضعی ضد چروک و کرم و ژل چشمی برای درمان ریزش مژه، نشان‌دهنده ورود این دانش به حوزه پرطرفدار کازمتیک و پاسخ به نیازهای جامعه مدرن با استفاده از ترکیبات طبیعی و ایمن است. همچنین، فرمولاسیون شیاف واژینال حاوی عصاره گیاه خطمی (Althaea officinalis) برای درمان مشکلات زنان، بهره‌گیری از خواص ضدالتهابی و نرم‌کنندگی این گیاه در یک فرم دارویی هدفمند است. این دستاوردها نشان می‌دهد که داروسازی سنتی صرفاً به درمان‌های خوراکی محدود نبوده و قادر به ارائه راهکارهای نوین در اشکال دارویی متنوع برای کاربردهای موضعی و تخصصی نیز می‌باشد.
گلوکوبر و مبارزه با سندرم متابولیک: داروی گیاهی زرشک، یک دستاورد ملی
شاید یکی از مهم‌ترین و تجاری‌سازی‌شده‌ترین محصولات این گروه، داروی گیاهی “گلوکوبر” باشد که نقطه تلاقی تحقیقات دانشگاهی پیشرفته و نیاز مبرم جامعه به درمان‌های موثر برای اختلالات متابولیک است. گلوکوبر یک کپسول ۳۰۰ میلی‌گرمی است که حاوی عصاره تام ریشه زرشک (Berberis vulgaris) می‌باشد. این دارو به طور خاص برای بهبود علائم سندرم متابولیک و کنترل دیابت نوع دو طراحی و تولید شده است. ماده موثره اصلی در ریشه زرشک، آلکالوئیدی به نام “بربرین” است که تحقیقات علمی گسترده‌ای در سراسر جهان بر روی آن انجام شده است. مطالعات متعدد نشان داده‌اند که بربرین می‌تواند از طریق مکانیسم‌های مختلفی به کنترل قند خون کمک کند؛ از جمله فعال‌سازی آنزیم AMPK (که به “سوئیچ اصلی متابولیسم” معروف است)، افزایش حساسیت سلول‌ها به انسولین، کاهش تولید گلوکز در کبد و بهبود پروفایل چربی خون. تولید داروی گلوکوبر توسط این گروه و توزیع سراسری آن با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان، یک موفقیت استراتژیک محسوب می‌شود. این دستاورد نشان می‌دهد که چگونه می‌توان یک گیاه دارویی بومی ایران را که قرن‌ها در طب سنتی برای مشکلات مختلف به کار می‌رفته، به یک داروی استاندارد، با دوز مشخص و اثربخشی اثبات‌شده در مطالعات بالینی تبدیل کرد و آن را به عنوان یک گزینه درمانی معتبر در کنار داروهای شیمیایی به نظام سلامت کشور عرضه نمود. این موفقیت، الگویی ارزشمند برای تجاری‌سازی سایر پتانسیل‌های دارویی موجود در فلور غنی ایران است و راه را برای تولید داروهای گیاهی موثر دیگر برای بیماری‌های مزمن هموار می‌سازد.
تنوع در پژوهش: از درمان یبوست کودکان تا اختلال وسواس فکری
گستره تحقیقات انجام شده در گروه داروسازی سنتی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، نشان‌دهنده یک رویکرد جامع و چندوجهی به سلامت است که حوزه‌های مختلف پزشکی را در بر می‌گیرد. به عنوان مثال، بررسی مصرف موضعی پماد روغن زیتون در ناحیه شکم برای درمان یبوست کودکان ۱ تا ۴ ساله، یک پژوهش کاربردی و مهم در حوزه اطفال است که راهکاری ایمن، غیرتهاجمی و در دسترس را برای یکی از مشکلات شایع این گروه سنی ارائه می‌دهد. این تحقیق، ارزش روش‌های درمانی غیرخوراکی در طب سنتی را برجسته می‌کند. در حوزه‌ای دیگر، تولید دهانشویه حاوی فرمولاسیون عصاره گیاهان زنجبیل، اکلیل کوهی (رزماری) و همیشه بهار (کالاندولا) برای بیماران مبتلا به ژنژیویت (التهاب لثه)، مثالی از ترکیب هوشمندانه گیاهان با خواص ضدالتهابی، ضدمیکروبی و ترمیم‌کنندگی برای ارائه یک محصول بهداشت دهان و دندان موثر است. یکی از جالب‌ترین و نوآورانه‌ترین تحقیقات این گروه، بررسی اثربخشی کپسول‌های حاوی عصاره ریشه گیاه Withania somnifera (معروف به آشواگاندا یا جینسینگ هندی) در درمان بیماران مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) است. آشواگاندا یک گیاه آداپتوژن (سازش‌زا) معروف در طب آیورودا و طب سنتی است که به دلیل خواص ضد استرس و تنظیم‌کننده اعصاب شناخته می‌شود. تحقیق در مورد تاثیر آن بر یک اختلال پیچیده روانپزشکی مانند OCD، نشان‌دهنده جسارت علمی و تلاش برای یافتن راهکارهای مکمل و جایگزین در حوزه سلامت روان است. این تنوع پروژه‌ها، از مشکلات گوارشی کودکان تا بیماری‌های دهان و دندان و اختلالات روانپزشکی، نشان می‌دهد که پتانسیل داروسازی سنتی بسیار فراتر از تصورات رایج بوده و می‌تواند در شاخه‌های مختلف پزشکی مدرن، راهگشا باشد.
احیای متون و تولید علم: دستاوردهای علمی و انتشاراتی گروه
علاوه بر تولید محصولات دارویی، گروه داروسازی سنتی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، نقش کلیدی در تولید علم و احیای میراث مکتوب طب ایرانی ایفا کرده است. این بُعد از فعالیت‌های گروه، زیربنای علمی لازم برای تمام تحقیقات کاربردی را فراهم می‌آورد و به تربیت نسل جدیدی از پژوهشگران مسلط بر مبانی طب سنتی و روش‌های تحقیق مدرن کمک می‌کند. انتشار ۳۶ مقاله فارسی و ۱۸۰ مقاله انگلیسی در مجلات معتبر علمی، نشان‌دهنده کیفیت بالای پژوهش‌ها و توانایی این گروه در ارائه یافته‌های خود به جامعه علمی بین‌المللی است. همچنین، تالیف و ترجمه ده‌ها کتاب به زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی و فرانسوی، گامی مهم در جهت ترویج و جهانی‌سازی دانش طب ایرانی است. یکی از شاخص‌ترین اقدامات در این زمینه، تصحیح و انتشار کتاب گرانسنگ “الجامع لمفردات الادویه و الاغذیه” تالیف ابن بیطار، به عنوان مهم‌ترین کتاب مفردات (داروشناسی) در جهان اسلام است. انتشار متن عربی و ترجمه فارسی این اثر عظیم با همکاری یونسکو، به همراه نمایه‌های علمی دقیق، یک پروژه علمی-فرهنگی بزرگ است که یک منبع بی‌نظیر را در اختیار پژوهشگران سراسر جهان قرار می‌دهد. علاوه بر این، انتشار کتب مرجع دیگری مانند “کتاب گیاهشناسی داروهای مورد استفاده در طب سنتی اسلام و ایران” به عنوان یک کتاب درسی، و انتشار متون کهن دیگری چون “المغنی” و “الکافی فی الادویه المفرده”، همگی در راستای ساختن یک بنیان آکادمیک مستحکم برای رشته داروسازی سنتی است. این تلاش‌های علمی، تضمین‌کننده تداوم، رشد و تعالی این حوزه دانشی در آینده خواهد بود.
آموزش، تربیت نیروی متخصص و چشم‌انداز آینده
موفقیت پایدار در هر حوزه علمی، در گرو تربیت نیروی انسانی متخصص و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای ارائه خدمات به جامعه است. گروه داروسازی سنتی دانشگاه علوم پزشکی مشهد در این زمینه نیز فعالانه عمل کرده است. تربیت دستیاران تخصصی در این رشته، ارائه دروس طب سنتی و مکمل برای دانشجویان رشته‌های مختلف پزشکی و برگزاری دوره‌های بازآموزی متعدد برای پزشکان و داروسازان، به ادغام هرچه بیشتر این دانش در نظام سلامت کشور کمک می‌کند. تعریف و اجرای پایان‌نامه‌های متعدد در مقاطع دکترا و کارشناسی ارشد و برگزاری کلاس‌های تخصصی بر روی متون کهن مانند “قانون” ابن سینا، عمق آموزشی فعالیت‌های این گروه را نشان می‌دهد. در نگاه به آینده، چشم‌اندازهای روشنی توسط این گروه ترسیم شده است. مهم‌ترین آن‌ها، احداث و راه‌اندازی داروخانه تخصصی داروهای سنتی است. این اقدام، یک گام حیاتی برای تکمیل چرخه “تحقیق، تولید و عرضه” است. چنین داروخانه‌ای نه تنها مکانی برای ارائه داروهای گیاهی استاندارد و فرمولاسیون‌های ترکیبی ساخته شده بر اساس نسخ پزشکان خواهد بود، بلکه به عنوان یک مرکز مشاوره تخصصی عمل کرده و به بیماران در مورد نحوه صحیح مصرف و تداخلات احتمالی داروهای گیاهی اطلاع‌رسانی می‌کند. این چشم‌انداز، نویدبخش آینده‌ای است که در آن، طب سنتی و داروسازی ایرانی جایگاه واقعی خود را به عنوان یک بخش علمی، موثر و یکپارچه در کنار طب مدرن، در نظام سلامت کشور باز خواهد یافت و خدمات ارزشمند خود را به طور گسترده‌تری به مردم ارائه خواهد داد.
