اسپوتنیک و آسترازنکا از سبد واکسیناسیون ایران حذف شدند !!!
واکسن کرونا در ایران: تحلیل جامع سبد واکسیناسیون، پلتفرم‌ها و استراتژی دوز یادآور
برنامه واکسیناسیون ملی علیه کووید-۱۹ در ایران، یکی از پیچیده‌ترین و پویاترین فصل‌های تاریخ بهداشت و درمان کشور را رقم زده است. از روزهای ابتدایی بحران و تلاش برای تأمین واکسن‌های وارداتی در شرایط تحریم، تا جهش بزرگ در مسیر تولید داخلی و دستیابی به سبدی متنوع از واکسن‌های بومی، ایران مسیری پر فراز و نشیب را پیموده است. امروز، در حالی که کشور با موج‌های جدید ناشی از سویه‌های جهش‌یافته ویروس کرونا مواجه است، استراتژی واکسیناسیون وارد مرحله‌ای جدید و حیاتی شده است: تمرکز بر تزریق دوز یادآور برای حفظ ایمنی جامعه. با این حال، مشاهدات اخیر مقامات وزارت بهداشت نشان‌دهنده استقبال محدود و سرعتی نامطلوب در پوشش دوز یادآور است که زنگ خطری جدی برای کنترل همه‌گیری محسوب می‌شود. این مقاله به تحلیل عمیق و جامع سبد فعلی واکسن کرونا در ایران، بررسی دقیق پلتفرم‌های تکنولوژیک هر واکسن، دلایل حذف برخی واکسن‌های وارداتی مانند اسپوتنیک و آسترازنکا، و اهمیت استراتژیک تزریق دوز یادآور در شرایط کنونی می‌پردازد تا تصویری کامل از وضعیت واکسیناسیون کشور ارائه دهد.
سبد فعال واکسن کرونا در ایران: مروری بر ۷ واکسن موجود
بر اساس اعلام رسمی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سبد واکسیناسیون کرونا در ایران در حال حاضر شامل هفت نوع واکسن متنوع است که این تنوع، کشور را در جایگاهی ممتاز در میان بسیاری از کشورهای جهان قرار می‌دهد. این واکسن‌ها بر پایه دو پلتفرم تکنولوژیک اصلی توسعه یافته‌اند: ویروس غیرفعال شده و پروتئین نوترکیب. درک تفاوت این پلتفرم‌ها و شناخت ویژگی‌های هر واکسن، به شهروندان کمک می‌کند تا با آگاهی بیشتری در خصوص واکسیناسیون خود و خانواده‌شان تصمیم‌گیری کنند.
الف) واکسن‌های مبتنی بر پلتفرم ویروس غیرفعال شده (Inactivated Virus)
این پلتفرم یکی از قدیمی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین روش‌های ساخت واکسن در جهان است. در این تکنولوژی، ویروس کامل SARS-CoV-2 در آزمایشگاه کشت داده شده و سپس با استفاده از مواد شیمیایی (مانند بتا-پروپیولاکتون) یا حرارت، غیرفعال یا “کشته” می‌شود. ویروس غیرفعال شده دیگر قادر به بیماری‌زایی نیست، اما تمام اجزای پروتئینی آن، به ویژه پروتئین اسپایک (Spike)، دست‌نخورده باقی می‌ماند. هنگامی که این واکسن به بدن تزریق می‌شود، سیستم ایمنی با ویروس کامل اما بی‌خطر مواجه شده و علیه آنتی‌ژن‌های مختلف آن، به ویژه پروتئین اسپایک، آنتی‌بادی و پاسخ سلولی ایجاد می‌کند. این روش به دلیل سابقه طولانی استفاده در واکسن‌هایی مانند فلج اطفال و هپاتیت A، از ایمنی اثبات‌شده‌ای برخوردار است. سه واکسن در سبد فعلی ایران از این پلتفرم استفاده می‌کنند:
- واکسن برکت (COVIran Barekat): اولین واکسن ایرانی که مجوز مصرف اضطراری را دریافت کرد، محصول گروه دارویی برکت و شرکت شفا فارمد است. توسعه این واکسن از ابتدای همه‌گیری آغاز شد و به عنوان نمادی از تلاش ایران برای دستیابی به خودکفایی در تولید واکسن شناخته می‌شود. واکسن برکت با استفاده از پلتفرم ویروس غیرفعال، توانست در مطالعات بالینی ایمنی‌زایی قابل قبولی را نشان دهد و نقش مهمی در پیشبرد برنامه واکسیناسیون ملی در مقاطعی که دسترسی به واکسن‌های وارداتی محدود بود، ایفا کرد.
- واکسن سینوفارم (Sinopharm BBIBP-CorV): این واکسن محصول شرکت داروسازی دولتی چین است و یکی از پرمصرف‌ترین واکسن‌های کرونا در جهان و ایران به شمار می‌رود. سینوفارم نیز بر پایه تکنولوژی ویروس غیرفعال ساخته شده و به دلیل حجم بالای واردات در مراحل اولیه واکسیناسیون عمومی، بخش بزرگی از جمعیت ایران با این واکسن ایمن‌سازی شدند. اگرچه آخرین محموله وارداتی آن در آبان‌ماه ۱۴۰۰ وارد کشور شده و فعلاً برنامه‌ای برای واردات جدید وجود ندارد، اما همچنان به عنوان بخشی از سبد واکسیناسیون و برای تکمیل دوزهای قبلی در دسترس است.
- واکسن فخرا (Fakhravac): این واکسن که توسط سازمان سپند (پژوهش و نوآوری دفاعی) وزارت دفاع توسعه یافته است، سومین واکسن ایرانی مبتنی بر پلتفرم ویروس غیرفعال است. نام‌گذاری این واکسن به یاد شهید محسن فخری‌زاده، دانشمند هسته‌ای و دفاعی کشور، انجام شده است. واکسن فخرا پس از طی موفقیت‌آمیز مراحل کارآزمایی بالینی، به سبد واکسیناسیون کشور افزوده شد تا تنوع تولیدات داخلی را افزایش دهد.
ب) واکسن‌های مبتنی بر پلتفرم پروتئین نوترکیب (Recombinant Protein Subunit)
این تکنولوژی یک رویکرد مدرن‌تر و دقیق‌تر برای ساخت واکسن است. در این روش، به جای استفاده از کل ویروس، تنها بخش کوچکی از آن که مسئول تحریک پاسخ ایمنی است (در مورد کرونا، پروتئین اسپایک)، به صورت مصنوعی در آزمایشگاه تولید می‌شود. دانشمندان کد ژنتیکی پروتئین اسپایک را به سلول‌های دیگری (مانند سلول‌های حشرات یا پستانداران) وارد کرده و این سلول‌ها را به “کارخانه‌های” تولید انبوه پروتئین اسپایک تبدیل می‌کنند. سپس این پروتئین‌ها خالص‌سازی شده و به همراه یک ماده کمکی (ادجوانت) که به تقویت پاسخ ایمنی کمک می‌کند، به عنوان واکسن فرموله می‌شوند. این واکسن‌ها به دلیل عدم استفاده از ویروس کامل، ایمنی بسیار بالایی دارند و در تولید واکسن‌هایی مانند هپاتیت B و HPV نیز به کار رفته‌اند. چهار واکسن در سبد فعلی ایران از این پلتفرم بهره می‌برند:
- واکسن پاستوکووک (Soberana 02 / PastoCoVac): این واکسن محصول مشترک انستیتو پاستور ایران و انستیتو فینلای کوبا است. پاستوکووک یک واکسن کونژوگه است، به این معنی که بخشی از پروتئین اسپایک ویروس (RBD) به یک پروتئین حامل (توکسوئید کزاز) متصل شده تا پاسخ ایمنی قوی‌تر و پایدارتری ایجاد کند. این واکسن به ویژه در برنامه واکسیناسیون کودکان و نوجوانان نقش مهمی ایفا کرده است و دوز یادآور آن (پاستوکووک پلاس) نیز برای تقویت ایمنی طراحی شده است.
- واکسن کووپارس رازی (Razi Cov Pars): این واکسن محصول موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی است و اولین واکسن تزریقی-استنشاقی پروتئین نوترکیب در جهان به شمار می‌رود. پروتکل این واکسن شامل دو دوز تزریقی و یک دوز استنشاقی به عنوان یادآور است. ایده اصلی دوز استنشاقی، ایجاد ایمنی مخاطی در دستگاه تنفسی فوقانی (محل اصلی ورود ویروس) است تا از همان ابتدا مانع از تکثیر ویروس شود. هرچند بر اساس اطلاعات موجود، دوز استنشاقی آن هنوز تاییدیه نهایی سازمان غذا و دارو را برای استفاده در برنامه واکسیناسیون عمومی دریافت نکرده است.
- واکسن اسپایکوژن (SpikoGen): این واکسن با همکاری شرکت سیناژن ایران و شرکت Vaxine استرالیا تولید شده است. اسپایکوژن نیز یک واکسن مبتنی بر پروتئین نوترکیب است که در مطالعات بالینی خود اثربخشی و ایمنی مناسبی را به عنوان دوزهای اولیه و همچنین دوز یادآور (بوستر) برای افرادی که قبلاً واکسن‌های دیگر را دریافت کرده‌اند، نشان داده است.
- واکسن نورا (Noora): این واکسن توسط دانشگاه علوم پزشکی بقیةالله (عج) سپاه پاسداران انقلاب اسلامی توسعه یافته و چهارمین واکسن ایرانی مبتنی بر پلتفرم پروتئین نوترکیب است. این واکسن نیز پس از موفقیت در فازهای مطالعاتی، به سبد واکسیناسیون ملی اضافه شد تا به تقویت توان داخلی و افزایش گزینه‌های موجود برای مردم کمک کند.
گذار از واکسن‌های وارداتی: داستان حذف اسپوتنیک و آسترازنکا
در مراحل اولیه برنامه واکسیناسیون، ایران به شدت به واکسن‌های وارداتی متکی بود. در این میان، دو واکسن **آسترازنکا (AstraZeneca/Vaxzevria)**، محصول مشترک دانشگاه آکسفورد و شرکت سوئدی-بریتانیایی، و **اسپوتنیک وی (Sputnik V)**، محصول انستیتو گامالیای روسیه، نقش مهمی در ایمن‌سازی کادر درمان و گروه‌های سنی بالا ایفا کردند. هر دوی این واکسن‌ها از پلتفرم “وکتور ویروسی” (Viral Vector) استفاده می‌کنند که در آن، کد ژنتیکی پروتئین اسپایک کرونا توسط یک آدنوویروس بی‌خطر شده به سلول‌های بدن منتقل می‌شود. با این حال، به گفته مقامات وزارت بهداشت، این دو واکسن به دلایل استراتژیک و لجستیکی از سبد واکسیناسیون ایران حذف شده‌اند. دلیل اصلی این حذف، **پایان تاریخ مصرف محموله‌های موجود** و عدم استقبال کافی از سوی مردم برای تزریق موجودی باقیمانده در ماه‌های اخیر بوده است. با توجه به توسعه و تولید انبوه واکسن‌های داخلی و شکل‌گیری یک سبد متنوع و قابل اتکا، استراتژی کلان کشور از واردات به سمت خودکفایی تغییر کرده و فعلاً برنامه‌ای برای واردات محموله‌های جدید از این واکسن‌ها وجود ندارد. بخش قابل توجهی از دوزهای باقیمانده این دو واکسن به دلیل انقضا، امحاء شده‌اند.
چالش دوز یادآور: چرا تزریق مجدد واکسن یک ضرورت استراتژیک است؟
با گذشت زمان و ظهور سویه‌های جدید ویروس کرونا مانند اُمیکرون و زیرسویه‌های آن (BA.4 و BA.5)، دو پدیده مهم علمی مشاهده شده است: **کاهش تدریجی ایمنی (Waning Immunity)** و **فرار ایمنی (Immune Evasion)**. مطالعات جهانی نشان داده‌اند که سطح آنتی‌بادی‌های محافظ ایجاد شده پس از دریافت دوزهای اولیه واکسن یا ابتلا به بیماری، پس از گذشت چند ماه (معمولاً حدود شش ماه) به طور قابل توجهی کاهش می‌یابد. همزمان، سویه‌های جدید با جهش‌های متعدد در پروتئین اسپایک خود، توانایی بیشتری برای فرار از سیستم ایمنی کسب کرده‌اند. این دو عامل در کنار هم، خطر ابتلای مجدد و بروز بیماری شدید را حتی در افراد واکسینه شده افزایش می‌دهند. به همین دلیل، وزارت بهداشت ایران، هم‌راستا با سازمان بهداشت جهانی و مراکز کنترل بیماری در سراسر دنیا، به تمام افراد بالای ۱۸ سال که شش ماه از نوبت قبلی واکسن‌شان گذشته، توصیه اکید کرده است که برای دریافت **دوز یادآور (Booster Dose)** اقدام کنند. تزریق دوز یادآور، سطح آنتی‌بادی‌ها را به سرعت و به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهد و به سیستم ایمنی کمک می‌کند تا دفاع قوی‌تر و گسترده‌تری در برابر سویه‌های جدید ایجاد کند. شواهد نشان می‌دهد که دوز یادآور به طور مؤثری از بروز بیماری شدید، بستری شدن در بیمارستان و مرگ ناشی از سویه‌های جدید جلوگیری می‌کند.
با وجود این ضرورت علمی، استقبال مردم از تزریق دوز یادآور در ایران بسیار محدود بوده است. به گفته رئیس اداره بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن، سرعت واکسیناسیون روزانه از حدود ۲۵-۳۰ هزار نفر تنها به حدود ۱۰۰ هزار نفر رسیده و در این سطح ثابت مانده است. این میزان پوشش برای کنترل موج هفتم و موج‌های احتمالی آینده ناکافی است و نیاز به مشارکت جدی‌تر و آگاهانه‌تر مردم برای تقویت ایمنی جمعی وجود دارد.
تکمیل واکسیناسیون در کودکان و نوجوانان: یک اولویت فراموش‌شده
در کنار تمرکز بر دوز یادآور در بزرگسالان، یکی دیگر از نگرانی‌های جدی وزارت بهداشت، **پوشش پایین واکسیناسیون در سنین زیر ۱۲ سال** است. اگرچه کودکان معمولاً به فرم‌های خفیف‌تری از کووید-۱۹ مبتلا می‌شوند، اما آن‌ها نیز می‌توانند بیمار شوند، بیماری را به دیگران (به ویژه افراد آسیب‌پذیر خانواده) منتقل کنند و در موارد نادر، دچار عوارض جدی مانند “سندروم التهابی چندسیستمی در کودکان” (MIS-C) شوند. تکمیل چرخه واکسیناسیون در کودکان نه تنها به محافظت از سلامت خود آن‌ها کمک می‌کند، بلکه با کاهش چرخش ویروس در جامعه، به کنترل کلی همه‌گیری نیز یاری می‌رساند. از این رو، از خانواده‌ها خواسته شده تا با توجه به ایمنی و اثربخشی واکسن‌های تایید شده برای این گروه سنی (مانند پاستوکووک و سینوفارم)، هرچه سریع‌تر نسبت به واکسیناسیون فرزندان خود اقدام کنند.
نتیجه‌گیری: آینده واکسیناسیون کرونا و نقش محوری مشارکت عمومی
ایران با تکیه بر توان داخلی و ایجاد یک سبد واکسیناسیون متنوع شامل هفت واکسن کرونا، به دستاورد قابل توجهی در مدیریت همه‌گیری دست یافته است. استراتژی کنونی کشور بر پایه استفاده از ظرفیت‌های داخلی و عدم نیاز به واردات جدید واکسن استوار است و تولید واکسن‌سازان ایرانی نیز منوط به ثبت سفارش جدید از سوی وزارت بهداشت خواهد بود. با این حال، موفقیت نهایی این استراتژی در گرو دو عامل حیاتی است: **افزایش پوشش دوز یادآور در بزرگسالان** و **تکمیل واکسیناسیون در کودکان**. ویروس کرونا همچنان در حال تکامل است و ساده‌انگاری و عادی‌پنداری شرایط می‌تواند منجر به طغیان مجدد بیماری و تحمیل هزینه‌های سنگین به نظام سلامت و جامعه شود. در شرایط فعلی، واکسن همچنان مؤثرترین ابزار برای پیشگیری از فرم‌های شدید بیماری و مرگ است. مشارکت آگاهانه و مسئولانه مردم در تکمیل دوره‌های واکسیناسیون و تزریق دوز یادآور، نه تنها یک انتخاب فردی برای حفظ سلامتی، بلکه یک وظیفه اجتماعی برای محافظت از کل جامعه در برابر این تهدید جهانی است.
